Nhạc Trịnh Công Sơn không nằm trong loại “nhạc vàng” mà tự nó được định nghĩa như một thể loại riêng biệt – “nhạc Trịnh”. Khi nhắc đến nhạc của TCS, người ta thường liên tưởng đến những triết lý sâu sắc, những tầng lớp ý nghĩa phức tạp ẩn trong từng câu từ của bài hát. Ngay cả những người sâu sắc và từng trải nhất cũng không dám khẳng định là mình hiểu hết ý nghĩa nhạc Trịnh. Bài viết này không nhằm giải thích tường tận mọi ca từ của nhạc Trịnh, mà chỉ chia sẻ những hiểu biết thu thập được trong quá trình tìm hiểu, hy vọng người yêu nhạc Trịnh sẽ có cảm giác: à, thì ra là thế…
1. Cát Bụi
Bài hát “Cát Bụi” của Trịnh Công Sơn mang trong mình những triết lý sâu sắc về vòng đời của con người. Đặc biệt, câu: “Ôi cát bụi phận này/ Vết mực nào xóa bỏ không hay” đã làm nhiều người cảm thấy khó hiểu. Bà Đặng Tuyết Mai, vợ của ông Nguyễn Cao Kỳ, trong một buổi gặp gỡ văn nghệ đã kể lại lời giải thích của TCS về câu này. Ở các làng xã xa xôi tại Việt Nam, khi một đứa trẻ được sinh ra, bố mẹ đứa trẻ báo cho làng xã biết và tên đứa bé được ghi vào một cuốn sổ bằng mực. Khi đứa trẻ lớn lên và qua đời, tên của người đó sẽ bị gạch bỏ trong sổ, chấm dứt một cuộc đời. Do đó, câu “Vết mực nào xóa bỏ không hay” không phải là sự mông lung mà là một thực tế về vòng đời của con người, từ khi sinh ra đến lúc chết đi.
2. Đêm Thấy Ta Là Thác Đổ
Bài hát “Đêm Thấy Ta Là Thác Đổ” ngay từ tiêu đề đã làm người nghe cảm thấy mông lung và khó hiểu. Tại sao lại là “thác đổ”? Một vị tu thiền lâu năm từng chia sẻ rằng câu hát này phản ánh trạng thái tâm lý đặc biệt trong thiền định. Khi thiền xong, mở mắt ra, trong đầu còn vang lên âm thanh như tiếng thác đổ. Đây là một trạng thái tâm lý chân thực của người thiền, không phải là siêu nhiên hay bí ẩn gì cả. Khi tỉnh ra, trạng thái này vẫn còn lưu lại âm vang trong tâm trí, khiến câu “Nhiều đêm thấy ta là thác đổ” trở nên gần gũi và thực tế hơn.
3. Một Cõi Đi Về
Câu hát “Con tinh yêu thương vô tình chợt gọi” trong bài “Một Cõi Đi Về” thường bị nhiều ca sĩ trẻ nhầm thành “con tim yêu thương” cho hợp lý và dễ hiểu hơn. Tuy nhiên, TCS đã nhiều lần giải thích rằng “con tinh” là cách gọi yêu thương của người Huế dành cho các cô gái nhỏ, nghịch ngợm. Ở Huế, các cô gái nhỏ xinh đẹp và nghịch ngợm hay bị gia đình, người thân mắng yêu là “đồ yêu tinh”. Từ “con tinh” này đã đi vào văn học và qua dòng nhạc Trịnh trong bài hát mà ông yêu thích nhất. Việc thay đổi thành “con tim” đã làm mất đi cái hay và sự độc đáo của từ “con tinh”, khiến câu hát không còn giữ được nét đặc biệt và chất Huế riêng biệt của nó.
4. Chiều Một Mình Qua Phố
Bài hát “Chiều Một Mình Qua Phố” chứa đựng câu hát: “Có khi nắng khuya chưa lên/ Mà một loài hoa chợt tím”. Câu hát này khiến nhiều người nghe cảm thấy khó hiểu vì đêm khuya thì làm gì có nắng. Một số ca sĩ đã thay đổi thành “có khi nắng mưa chưa lên” cho hợp lý hơn. Tuy nhiên, đó là một ẩn dụ tinh tế của TCS. Bài hát có bối cảnh buổi chiều, khi đường phố chưa lên đèn. TCS ví von đèn đường là “nắng khuya”, ý nghĩa của câu hát là buổi chiều, trời chưa tối, đường chưa lên đèn, mà loài hoa quỳnh tím ban đêm đã nở sớm rồi. TCS bị ám ảnh bởi loài hoa đêm này, nên có hẳn hai bài hát dành cho loài hoa quỳnh là bài “Quỳnh Hương” và “Chuyện Đóa Quỳnh Hương”.
5. Mưa Hồng
Bài hát “Mưa Hồng” chứa đựng hai câu hát nổi tiếng: “Em đi về cầu mưa ướt áo/ Đường phượng bay mù không lối vào”. Hai câu hát này không chứa đựng câu chữ nào đánh đố hay khó hiểu, nhưng nếu giải thích rõ ràng thì sẽ có nhiều điều thú vị đằng sau đó. Bài hát này được TCS viết tặng cô Dao Ánh, với bối cảnh ở Huế. Mưa ở Huế thì buồn lắm, có nhiều bài hát đã nói lên nỗi buồn của cơn mưa xứ Huế. Những ai sống ở đất cố đô đều biết con “đường phượng bay” nổi tiếng trong Thành Nội với hai bên trồng toàn cây phượng vĩ. Câu hát “Em đi về cầu mưa ướt áo” nếu ghi rõ nghĩa hơn sẽ là: em đi về, cầu cho mưa ướt áo em. Hình ảnh người con gái đi ngoài mưa mù mịt, mưa rơi ướt sũng áo mỏng, lớp áo dán sát vào cơ thể, gợi cảm đến mức người nghe cảm thấy hình ảnh đó đầy quyến rũ.
Nhưng ai là người cầu cho mưa ướt áo em? Nhiều người sẽ cho rằng đó là “anh”, để anh có dịp nhìn thấy. Tuy nhiên, bà Đặng Tuyết Mai lại đưa ra một ý kiến khác: “Riêng tôi thì cho rằng chính cô gái mới là người cầu mong cho mình bị mưa ướt, bởi lẽ người xứ Huế rất coi trọng gia phong lễ nghĩa, nhất là trong cách ăn mặc – lúc nào cũng phải thật kín đáo, không bao giờ dám để lộ thân thể dù chỉ là một chút xíu. Cô gái trong bài hát tự biết mình có hình dáng đẹp, muốn khoe nhưng không biết làm cách nào nên chỉ dám cầu mưa cho mình bị ướt áo để khoe vẻ đẹp cơ thể một cách tự nhiên mà vẫn giữ được sự ngượng ngùng, e ấp”. TCS đã đồng ý với giải thích này và bắt tay bà Mai với nụ cười mãn nguyện.
6. Nghe Những Tàn Phai
Câu hát “Chiều nay em ra phố về/ Thấy đời mình là những chuyến xe…” trong bài “Nghe Những Tàn Phai” thường được giới trẻ sử dụng để nói về các chuyến du lịch bụi. Nhưng thực chất, bài hát này mô tả cuộc đời của một cô gái làng chơi đã về già và hết thời, với những bước chân trở về nhà trong đêm sau một ngày rã rời. Cô gái cảm thấy đời mình là những đám đông, những chuyến xe… nhưng rốt cuộc chỉ là tiếng hư không, vắng bóng người. Câu hát này phản ánh sự cô đơn và ê chề của một cuộc đời đã qua.
7. Dấu Chân Địa Đàng
Bài hát “Dấu Chân Địa Đàng”, ban đầu có tên là “Tiếng Hát Dạ Lan”, được TCS viết trong thời gian ông dạy học ở B’Lao, Lâm Đồng. Bài hát chứa đựng những hình ảnh ẩn dụ như “loài sâu ngủ quên trong tóc chiều”, “lời ca dạ lan”. Những hình ảnh này được chính TCS giải thích trong cuốn “Thư Tình Gửi Một Người”. Loài sâu này là biểu tượng cho phận người, chứa đựng những buồn vui của nhân sinh. Hình ảnh “dạ lan” cũng xuất hiện trong bài hát, tượng trưng cho vẻ đẹp và tình yêu thầm kín của Dao Ánh, là biểu tượng của cõi “địa đàng”, cõi “Thiên Thai” trong mơ ước hạnh phúc bất tận của nhân loại.
8. Có Một Dòng Sông Đã Qua Đời
Bài hát “Có Một Dòng Sông Đã Qua Đời” nhân cách hóa một dòng sông và cho nó “qua đời”. TCS từng chia sẻ rằng khi ông đi qua cầu Hồ Xuân Hương ở Đà Lạt và gặp người tình cũ đi với người yêu qua cầu, ông cảm thấy mất mát quá lớn, không chỉ mất người đó mà còn mất luôn cả dòng sông. Dòng sông từ đó không còn ý nghĩa gì với ông nữa. Hình ảnh dòng sông “qua đời” tượng trưng cho sự mất mát không chỉ về